Świat początków Izraela
Historia biblijna zaczyna się od Abrahama. Żył prawdopodobnie w XIX lub XVIII wieku przed Chrystusem. Znaczy to, że Izrael pojawił się późno na scenie światowej, wielkie cywilizacje już przeminęły.
Świat Starożytny w trzecim tysiącleciu przed Chrystusem
Mezopotamia
Twórcami Dolnej Mezopotamii w IV tysiącleciu byli Sumerowie. Wynaleźli pismo klinowe, rozwinęli handel, stworzyli wysoką kulturę, system miast-państw (2800-2360).
Akadowie, lud semicki, Przyjęli oni kulturę, religię i pismo klinowe sylabiczne od Sumerów (Sargon założył imperium (2360-2180). Religia – politeizm.
Egipt
Stare Państwo (XXIX-XXIII). Klasyczne epoka Egiptu rozpoczyna się wraz z dojściem trzeciej dynastii (ok.2600) – okres najwcześniejszych piramid, późniejsze piramidy w czwartej dynastii (XXVI-XXV). Religia – politeizm.
Palestyna
Początek trzeciego tysiąclecia to rozwój miast. Ludność była przeważnie kananejska (lud semicki).
Religia: prawdopodobnie taka jaką znamy z Biblii.
W przededniu Ery Patriarchów
Mezopotamia
Imperium akadyjskie upadło ok. 2180 r. (lud barbarzyński: Gutejczycy). Sto lat później Sumerowie przechwytują władzę (rządy III dynastii Ur (2060-1950). Założycielem tej dynastii był Urnammu.
Egipt
Stare Państwo – koniec XXIII w. Okres Przejściowy (XXII-XXI). Wewnętrzne rozbicie, walka o tron faraonowy, społeczny chaos i stagnacja gospodarcza.
Palestyna
Gwałtowny najazd ludów pókoczowniczych (Amoryci), miasta zniszczone.
Era Patriarchów
Mezopotamia
Koniec III dynastii (1950 r.- napaść Amorytów). Rywalizacja między miastami: Isin, Larsa, Mari, Babilon, Elam. Odkryto dwa kodeksy z tego okresu (XIX wiek): jeden w języku akadejskim z Esznunny, drugi w języku sumeryjskim, ogłoszony przez Lipit-Isztar z Isin. W Górnej Mezopotamii walczyły mista: Mari i Asyria. Mari wyłoniło się jako dominujące miasto (ok.1750-1700). W całej walce mezopotamskiej wyłonił się Babilon. Do tryumfu tego miasta przyczynił się Hammurabi (1728-1686). Słynny kodeks praw. Imperium Hammurabiego kończy się w momencie jego śmierci.
W XVII i XVI wieku atak Hurytów i ich panowanie w Górnej Mezopotamii. W roku 1530 atak hetycki zdobywa Babilon. W XV wieku dominująca rola królestwa Mitanii, później walka z Egiptem i porażka z Hetytami w XIV wieku. Najważniejszą rolę w Górnej Mezopotamii odgrywa Asyria (Assurubalita I).
Egipt
Stabilność kraju. Dwunasta dynastia panowała ok. 200 lat (1991-1786). Był to okres wielkiej pomyślności oraz złoty wiek egipskiej kultury. W XVIII wieku potęga Średniego Państwa upada (walka XIII i XIV dynastii ułatwia atak ludu zwanego Hyksosami – władcy obcych ludów, obcy wodzowie, byli oni Semitami, po zagarnięciu Egiptu utworzyli stolicę – Auaris (Tanis). Rządzili Egiptem od ok. 1700 r. do 1560 r. Wtedy Amose (XVIII dynastia) ich wypędził z kraju. W latach 1500-1450- panował Tutmozis III (szczyt potęgi Egiptu). Wiek XIV – Amenofis IV (1377-1358)- czciciel Atona (Tarcza Słoneczna) i zmienił w własne imię na Echnaton (Wspaniałość Atona). Powoduje to konflikt z kapłanami Amona. Amenofis ucieka i buduje Achetaton, dziś Tell-el-Amarna. Okres ten nazywany jest epoką Amarna. Wskutek wew. Niezgody Egipt słabnie. Pojawia się dopiero Horemheb (ok. 1350-1315), który rozprawia się z pozostałośćiami kultu Amona. Następuje koniec XVIII dynastii. Założycielem XIX dynastii był Seti I (1315-1301), który odzyskuje Palestynę co jest początkiem konfliktu z Hetytami. Później Ramzes II (1301-1234) prowadzi dalej wojnę aż do 1271 roku, kiedy podpisują traktat pokojowy. Zacyyna się dla Egiptu okres pomyślności.
Hetyci
lud indonoeurpejski, w XVI wieku założyli wielkie królestwo we wsch. I środkowej Azji Mniejszej ze stolicą w Hattuszasz. Za panowania Szubbiluliumy królestwo było mocarstwem (Syria, Fenicja, Mitania jako państwo lenne). Konflikt w Egipcie, działania wojenne uspokoiły się za czasów Hattuszilisza III (ok. 1270-1250), zakończone definitywnie za panowania Ramzesa II. Na wsch. Hetyci byli nękani przez Asyryjczyków (pod rządami: Assurubalita I – Adad-Nirariego (ok. 1298-1266) oraz Salmanassara I (1266-1236)). Ostatecznie imperium zostałó pochłonięte przez Ludy Morskie (nazwane tak przez Egipcjan).
Habiru
grupy koczownicze występujące w całej Azji od III tysiąclecia aż do ok. XI wieku przed Chrystusem. Nazwa ta jest określeniem społecznym. Klasa ludzi bez obywatelstwa, ustalonego miejsca w strukturze społecznej. Żyli półkoczowniczo, z napadów, jako najemnicy, niewolnicy, wykonawcy królewskich projektów.
Palestyna
W latach 20000 -1750 przenikały do Palestyny grupy półkoczownicze (zach. Palestyna i zach. Tranjordania). Przybyszami byli Amoryci jak i Kananejczycy, oba ludu zmiezały się ze sobą. W XVII i XVI wieku Palestyna należała do imperium hyksoskiego (rozwinął się tam system państw-miast.
Patriarchowie
Patriarchowie (gr. przodkowie, ojcowie początku) – tak nazywa się wielkie postacie historii zbawienia Starego Testamentu (Mojżesz, Abraham itd.)
- półkoczownicy żyjący w namiotach
- koczownicy wędrujący z jednego do drugiego miejsca w poszukiwaniu pastwisk
- żywe poczucie związków rodzinnych
- zbiorowe poczucie zachowania czystości rasy
- można przypuszczać, że patriarchowie należeli do społecznej klasy Habiru
Heksosi – książęta semiccy, rządzili Egiptem (1500-1560). Możliwe, że jest to tło kariery Józefai i wyznacza początek kariery Hebrajczyków w Egipcie.
Przybliżone daty:
- 1850-1700 przed Chr.: przybycie Abrahama do Kanaanu
- 1850-1700 przed Chr.: patriarchowie w Palestynie,
- 1700-1250 przed Chr.: Hebrajczycy e Egipcie.
Exodus i podbój
Tło historyczne
Egipt
Ramzes II (1301-1234), liczne budowle, przebudowa stolicy Auaris (Dom Ramzesa). Marnefta (1234-1225) – anarchia w kraju, prowadził kampanię wojenną przeciw Palestynie. Izrael wymieniony jak lud, nie zaś terytorium, a więc nie prowadzi osiadłego trybu życia. Ramzes III (1197-1165) – początek dwudziestej dynastii, atak Ludów Morskich, Egipt słabnie, lata wielkości przeminęły.
Ludy Morskie
Ludy te przyszły ze świata egejsko-kretańskiego (przemieszczają się od XIII wieku). Zburzyły imperium hetyckie. Za panowania Ramzesa III przeniosły się na tereny Egiptu. Zjawiają się w Palestynie.
Kanaan
W Palestynie były dwie główne grupy etniczne: Kananejczycy i Amoryci. Konglomerat miast-państw, pozbawieni centralej władzy, pod rządami Egiptu, rozwój pisma (sylabiczne, alfabet linearny), religia: kult płodności, na czele panteonu stał El, głównym bóstwem był Ba`al. (Pan), bóstwa żńskie: Aszera, Asztarte, Anat.
Exodus
Musimy rozważyć dwie możliwości:
- faraon okresu ucisku: Seti I (1317-1301)
faraon doby Exodusu: Ramzes II (1301-1234)
- faraon okresu ucisku: Ramzes II
faraon doby Exodusu: Marnefta (1234-1225)
W konkluzji można stwierdzić, że Exodus najprawdopodomniej nastąpił w latach 1250-1230. Nie znamy dokładnej trasy wędrówki Izraelitów. Możemy tylko stwierdzić, że jest on centralnym faktem historii Izraela. Główną kwaterą był Kadesz, oaza położona 80 km. od Beer-Szeba. Kwestia liczby Izraelitów uczestniczących w Exodusie też nie jest pewna. Nie można brać dosłownie liczb biblijnych: ponad 600 000 wojownik ów (dałoby to ok. 2-3 mln. ludzi). Taki tłum rozciągał by się na dł. ok. 160 km. Ponadto Półwysep Synajski na dzień dzisiejszy utrzymuje ok. 10 000 mieszkańców, którzy żyją na niskiej stopie życiowej. Przypuszcza się, że liczba ludzi Exodusa wachała się w granicach 20-30 tysięcy ludzi.
Podbój
Dokładne datowanie podboju zależy oczywiście od daty Exodusu (1250-1230 przed Chrystusem). Podbój nastąpił w latach 1220-1200 przed Chrystusem.
Okres Sędziów
Tło historyczne
Sytuacja światowa sprzyjała inwazji Izraelitów oraz ich osiedlaniu się w Kanaanie. Egipt ciągle podtrzymywał swe roszczenia do wybrzeża syryjskiego. W Azji Mniejszej znikło już imperium hetyckie. Asyria była potęgą w XIII wieku, teraz jednak osłabła. W Górnej Mezopotamii i Syrii pojawiły się małe państewka aramejskie.
Amfiktionia
Wczesny Izrael był konfederacją dwunastu plemion zjednoczonych w przymierzu z Jahwe. Nie istiał rząd centralny, społeczność plemienna opierały się na zasadzie patrirchatu. Zbornym punktem konfederacji był świątynia, w której była Arka Przymierza (na początku była w miejscowości Szilo).
System ten przypomina związek religijny nieco późniejszego okresu w Grecji , który zwano „amfiktionią”.
Okres sędziów
Sędziowie (szofetim), tak jak sufeci Tyru i Kartaginy, byli „tyranami”, którzy prowadzili lud do wojny i chronili go od niebezpieczeństw. „Sędzia” był w istocie człowiekiem wybranym przez Boga dla uwolnienia uciśnionego ludu, jego misja była przeto charyzmatyczna. Nie był on święty lecz bohaterem w służbie wspólnoty; był obdarzony siłą fizyczną i moralną. Chronologia księgi Sędziów (podobno miała trwać 410 lat) jest jawnie sztuczna. Podbój nastąpił w XIII wieku, panowanie Dawida rozpoczęło się przed 1000 rokiem, tak więc okres sędziów obejmuje ok. 250 lat.
Sytuacja polityczna w początkach okresu sędziów
Izraelici
W chwili śmierci Jozuego Ziemia Obiecana nie była jeszcze podbita. „Starsi”, którzy objęli po nim spuściznę, nie byli w stanie utrzymać jedności ludu i dawał się odczuć brak władzy centralnej.Arka Przymierza została złożona w sanktuarium w Szilo w dziale synów Efraima. Żadne z plemion nie zdobyło całego teytorium, stąd istniała między nimi rywalizacja, połączona z migracją niezadowolonych klanów. Pokolenie Efraima zyskało terytorium kosztem pokolenia Manassesa – które przesunęło się na północ do działów Issachara i Asera – podczas gdy pokolenie Dana wywędrowało do źródeł Jordanu pod naporema Amorytów, którzy zdobyli Ajjalon i Bet-Szemesz. Jedynie pokolenie Judy i Symeona osiągnęły pewien stopień równowagi, wkrótce jednak odseparowały się od reszty plemion i jest to zarodek przyszłego rozłamu politycznego.
Kananejczycy i podział Izraela
Kananejczycy zajmowali Akko, Haroszet, Megiddo, Taanak i Bet-Szean, oddzielając przez to Efraima od plemion północnych. Plemiona południowe, Juda i Symeon, były odcięte od Beniamina i „domu Józefa” przez Jerozolimę i Gezer oraz mista konfederacji gibeonickiej: Gibeon, Chefira, Beerot i Kiriat-Jearim. Plemiona Trnsjordanii oddzielała od całej reszty dolina Jordanu, musiały one być w gotowości obronnej wobec Ammonu i Moabu.
Filistyni
Jedną z najważniejszych zmiana dokonanych w Palestynie przez inwazję Ludów Morskich było osiedlenie się wzdłuż wybrzeża na południe od Karmelu ludów ze świata egejsko-kreteńskiego, zwłaszcza zaś Filistynów. Osiedli oni w Szefeli, Ich sprzymierzeńcy: piraci Tsikal (panwali nad równiną Saron). Filistyni mięli kolonię w Afek (kontrolowali szlak wiodący do Jezreel). Pod względem politycznym tworzyli oni pięć topografii ze stolicami w Gazie, Aszkelon, Aszdod, Ekroni Gat. Każda topografią rządził seren, pięciu zaś serenów tworzyło Najwyższą Radę narodu. Mięli dobrze wyposażoną armię i silne oddziały rydwanów. Byli zatem wielką groźbą dla Izraelitów w dobie sędziów. Początkowo mięli jednak kłopoty z niezdobytymi miastami na ich terenie.
Transjordania
Od ok. XX pryed Chrzsusem do XIII wieku đrodkowa i poudniowa Transjordania nie miała ludności osiadłej. W tym bowiem wieku osiedli się tam Edomici (w górach na wschód od Araby) i Moabici (na północ od Edomu i wschód od Morza Marwego). Byli oni zorganizowani w krtólestwa. Trzeci lud Ammonici osiedlił się na północo-wschód od Moabu.
Sędziowie
Otniel
Judzie i Symeonowi zagrażał najazd Edomitów. Jahwe powołał Otniela, Kalebitę, który pobił Edomitów. Był on jedynym sędzią Judy.
Ehud
Moabicj ujarzmili Rubena, przekroczyli Jordan, usadowili się na równinie Jerycha. Zmusili też Beniaminitów do składania daniny. Ehud przyniósł daninę królowi Eglonowi i zamordował go w jego komnacie. Ogłosił później „świętą wojnę” i wypędził Moabitów za rzekę.
Reakcja kananejska
Kananejczycy mięli w rękach dolinę Jezreel. Zaczęli napadać plemiona północne. Prorokini Debora, stykając się z tymi plemionami pobudziła je do walki zbrojnej. Ogłosiła „świętą wojnę” i wybrała jako dowódcę Baraka z rodu Neftalego (Issachar, Efraim, Beniamin, Zabulon, Neftali odpowiadaj na wezwanie do zbrojnej walki przeciw kananejczykom). 10 000 wojska idzie na górę Tabor. Kananejczycy wysyłają 900 rydwanów. Bitwę stoczono między Megido a Taanak. Kananejczycy zostali pokonani przez …. „deszcz”. Rydwany grzęzły w błocie i nie mięli jak się bronić. Sisera, przywódca kananejczyków ginie z rąk kobiety imieniem Jael. Kananejczycy pozbawieni swoich rydwanów nigdy już nie wrócili do swojej wielkiej siły. Rozpoczyna się ich powolny upadek.
Madianici
Po zwycięstwie w Taanak Izraelici zajmują się rolnictwem (zdobyta żyzna równina Jezreel). Stają jednak wobec dwóch niebezpieczeństw: kultu płodności oraz najazdów koczowników. Madianici nadciągają z południa i osiadają się w Bet-Szean na równine Jezreel. Dzięki szybkim wielbładom mogli napdać w bardzo szybki sposób wojska Izraelski. W końcu znalazł się wybawca: Jahwe powołał Gedeona, młodzieńca z Ofra. Zburzył on ołtarz Baala na wzgórzu w Ofra, zbudował tam ołtarz dla Jahwe. Z tego powodu nazwano go Jerubbaal – „Niech się Baal ratuje”. Czas rozprawić się z Madianitami. Gedeon chciał pomścić śmierć swoich braci (Zebacha i Salmunnę). W mijscowości Karkor (Transjordania) pojmuje dowódców Madianickich i ich zabija.
Spóściznę po Gedeonie przejął jego syn Abimelek, którego matką była kobieta z Sychem. Przy poparciu kananejskiego klanu z Sychem wymordował on swoich braci i ogłosił się królem. Rządził trzy lata i to nie pokojowo. Dążąc do zdławienia buntu zniszczył Sychem. W konću zginą przy oblężeniu Tebes (przez kobietę kamieniem młyńskim).
Transjordania
W Transjordanii kłopoty nękały Gada, Rubena i połowę plemienia Manassesa. Ammonici, usadowieni w górnym brzegu rzeki Jabbok, chcieli dotrzeć do żyznych obszarów w jej dolnym nurcie, aż do Jordanu. Plemiona palestyńskie pod naporem Filistynów nie byli w stanie p.[rzyjść z pomocą. Wodzowie z Gileadu, zebrani w Mispa, wybrali Jeftego (banita, wypędzony ze swego klanu w rejonie Tob – północna Transjordania). Wszczął on negocjacje z Ammonitami, gromadząc przez ten czas wojsko. Ostatecznie pobił ich (złożywszy nierozważny ślub musiał zabić jedyną córkę).
Niebezpieczeństwo filistyńskie
Filistyni osadzeni w Szefeli zaczęli się rozprzestrzeniać. Z Ekron i Gat, dotarli aż po Dan i Judę. Interwencją zajął się między innymi: Szamgar, później Samson. Z Afek Filistyni zaczęli napastować Efraima i Beniamina. Urząd sędziowski w Szilo sprawował kapłan Heli. Filistyni chcieli zdobyć Szilo i Betel – ośrodki religijne i polityczne.
Chronologiczna kolejność Sędziów |
1. Ucisk ze strony Kuszan-Riszeataima i Edomitów: Otniel 2. Ucisk ze strony Eglona, króla Moabu: Ehud 3. Ucisk ze strony Kananejczyków – Sisera: Debora i Barak (ok.1130) 4. Ucisk ze strony Madianitów: Gedeon, królwanie Abimeleka, Tola, Jair 5. Ucisk ze strony Ammonitów (i Filistynów): Jefte, Ibsan, Elon, Abdon 6. Ucisk ze strony Filisynów (ok. 1100): Szamgar, Samson, Heli 7. Samuel (ok.1050) |
Sędziowie | ||
Więksi Sędziowie | Plemię | Ciemięzca |
Otniel Ehud Barak (Debora) Gedeon Jefte Samson
Mniejsi Sędziowie Szamgar Tola Jair Ibsan Elon Abdon | Juda Beniamin Neftali Manasses Gad Dan
Symeon? Issachar Manasses (terytorium Gilead) Aser? Zabulon Efraim? | Edomici Moabici Kananejczycy Madianici Ammonici Filistyni
Filistyni
|
Powstanie monarchii
Instytucja monarchii
Autorytet Samuela miał charakter bardziej religijny niż polityczny. Jego synowie okazali się niegdnymi następstwa i lud ich nie chciał. Niebezpieczeństwo filisyńskie (usadowili się w górach efraimickich) jest nadal aktualne. Potrzeba króla, który zjednoczyłby lud przeciw nieprzyjacielom. Ammonici wznowili napady na Gilead.
Tradycje
Tradycja antymonarchiczna (1Sm 8; 10, 17-24; 12)
Samuel był stary, jego synowie nie podążyli jego śladami, zresztą lud ich nie chciał, jednocześnie domagał się króla, który zjednoczyłby naród. Samuel zwołuje lud do Mispa, wybierają tam drogą losowania króla. Los padł na Saula, syna Kisza, z plemienia Beniamina. Powołanie monarchii było błędem, to nie podobało się Jahwe. Po wyborze Saula, Samuel wycofuje się z życia publicznego.
Tradycja monarchiczna (1 Sm 9; 10,1-16; 11)
Samuel jest przedstawiny raczej jako prorok („widzący”) niż jako sędzia, a Saul spotyka go przypadkowo. Saul wyruszył na poszukiwanie oślic swego ojca Kisza. Sługa doradził mu, aby poszedł i zapytał „widzącego” w Rama. Dzień wcześniej Jahwe powiedział Samuelowi, że ktoś przyjdzie do niego, dlatego Samuel tajemnie przed wszystkimi namaścił Saula na króla.
Monarchia jest naturalonym owocem jedności, osiąganej właśnie u schyłku okresu sędziów, jedność bowiem była nakazem chwili w obliczu wzrastającego niebezpieczeństwa:
- król jest wybrany przez Boga, owładnięty Jego Duchem
- uznanie przez wszystkie plemiona jednego króla (monarchia narodowa)
U Kananejczyków mamy sysem miast-państw, u Filistynów „ligę tyranów”. Królestwo Izraela wzoruje się na królestwach Ammonu, Moabu i Edomu oraz aramejskich królestwach Syrii.
Panowanie Saula
Saul został ogłoszony królem przez lud w Gilgal ok. 1030 roku przed Chrystusem i założył swą główną kwaterę w Gibea, ok. 6 km. na północ od Jerozolimy, gdzie wybudował twierdzę. Uwydatnia się, nieodłączna od tej chwili, opozycja między świecką polityką a interesami Jahwe. Saul szukał kompromisu między posłuszeństwem Jahwe a życzeniami ludu.
Pojawienie się Dawida ma dwie tradycje:
- Dawid zostaje wezwany jako minstrel na dwór Saula i zostaje jego giermkiem. Jako taki towarzyszy królowi na wojnie z Filistynami i w ten sposób może podjąć wezwanie filystyńskiego.
- Dawid jest młodym pasterzem nie znanym Saulowi. Przybywa on odwiedzić braci w wojsku w chwili, gdy Goliat rzuca swe wezwanie.
Zwycięstwo daje Dawidowi sławę. Po odtrąceniu opętał Saula „zły duch” (neurotyk). Sukcesy Dawida wzbudzają w Saulu podejrzenie i nienawiść, chce go zabić. Dawid tropiony ucieka i zostaje wasalem filistyńskiego księcia Akisza, serena Gat, który odstąpił mu terytorium Siklag. Dawid zaczyna niebezpieczną gre, jednak zyskuje sobie przychylność własnego zwierzchnika jak i książąt Judy. Tymczasem Filistyni postanawiają napaść Saula. Izraelici ponieśli klęskę na wzgórzu Gilboa, a Saul i jego synowie zginęli. Wtedy mężowie Judy namaszczają Dawida na króla Hebronu (ok.1010 r.). Abner wódz Saula ogłosił Iszbaala, syna Saula, królem w Mahanaim. Wybuchła wojna domowa. Później Abner przechodzi na stronę Dawida, ale zginął z ręki Joaba, przybocznego Dawida. Wkrótce również zabijają Iszbaala. Dawid siedem lat króluje w Hebronie zanim starszyzna izraelska namaszcza go na króla Izraela. Tak więc w roku ok. 1000 Dawid zostaje królem Judy i Izraela.
Panowanie Dawida (ok.1010-970)
Wojna o niepodległość
Filistyni w momencie ogłoszenia Dawida królem Judy i Izraela uświadamiają sobie niebezpieczeństwo jakie może ich spotkać i od razu zareagowali. Zajęli Betlejem, rozłożyli się w dolinie Refaim, na zach. od Jerozolimy. Dawid kierował poczynaniami własnych wojsk z twierdzy Adullam. Wypędził Filistynów z kraju, ścigając ich do własnego kraju zdobywając przy okazji Gat. Potęga filistyńska złamała się raz na zawsze, najemnicy filistyńscy służyli w straży przybocznej Dawida. Dawid zyskał sobie Gibeonitów, wydając potomków Saula (który za swoich czsów tępił ten lud niemiłosiernie). Dawid zdobywa Jerozolimę, gdzie przenosi Arkę Przymierza.
Państwo Dawida
Po zdobyciu Filistynów, państwa sąsiadujące były ogromnie zaniepokojone. Pierwsi zareagowali Ammmonici (chcięli połączyć się z małymi państewkami: Aramejczykami z Bet-Rehob, Soby i Maaki). Joab powstrzymał cały atak (powstrzymując wcześniej sprzymierzenie państewek) i wygonił ąmmonitów do ich stolicy Rabbat-Ammon. Później stolicę tę osobiście zdobędzie Dawid (właśnie w czasie tego oblężęnia Dawid poznaje Batszebę i doprowadza do zamordowania jej męża).Podbito Moab i Damaszek. Dawid nawiązuje stosunki handlowe z Hiramem I, królem Tyru. Królestwo Dawida obejmuje całą Palestynę, w Transjordanii zaś: Edom, Moab, i Ammon.
Zaburzenia wewnętrzne
Panowała wolność plemienna. Nie mogła ona w jakikolwiek sposób współgrać z urzeczywistnieniem jedności narodu, stworzenia scentralizowanej i osobistej władzy, rozszerzenia izraelskich posiadłości, wprowadzenia nowych zwyczajów do życia publicznego. Jedność narodowa opierała się wyłącznie na osobie króla. Dawid natomist nie mógł uwolnić się od wpływu plemion południowych, zwłaszcza nacisku wielkich rodzin z Hebronu.
Istniałó napięcie w łonie rodziny królewskiej, spotęgowane małżeństwami dyplomatycznymi. Dawidowy grzech cudzołóstwa i zabójstwa był początkiem zła (jak przepowiedział prorok Natan). Gwałt zadany przez Amnona jego przyrodniej siostrze Tamar pomścił jej rodzony brat Absalom. Ten sam, który był bliski doprowadzenia do upadku królestwa Dawida. Joab potem go zabija, wbrew rozkazowi króla, później zażegnał konflikt.
Następstwo tronu
Po śmierci Absaloma prawowitym następcą tronu był Adoniasz. Popierali go przedstawiciele tradycji Hebronu: Joab, Abiatar i książęta Judy. Partia opozycyjna pod przewodem Natana, Sadoka (nowy kapłan jerozolimski) i gwardii królewskiej popierała Salomona, syna Batszeby. Betszeba nakłoniła Dawida, aby wyznaczył go na swego następcę. Zawieziono go do źródła Gihon, tam namaszczono go i ogłoszono królem. Adoniasz i jego partia podporządkowali się decyzji.
Panowanie Salomona (ok. 970-931)
Salomon pozbywa się wkrótce swego rywala Adoniasza, tak samo i Joaba, kapłan Abiatar zostaje wygnany.
Państwo Salomona
Śmierć Dawida wzbudziła nadzieję na niepodległość w częściach podbitego terytorium. Edomicki ksiżę Hadad (schronił się w Egiopcie), powrócił do Edomu, gdzie założył nizwisłe księstwo. Salomon zachował jedynie nadzór nad kopalniami oraz szlakiem karawanowym. Wśród Aramejczyków niejaki Ezom zawładnął Damaszkiem i założył dynastię, która miała stać się wielkim wrogiem Izraela.
Administracja królestwa
Dla wew. Zarządzania Salomon podzielił królestwo na dwanaście okręgów (plus Juda która miała osobną administrację). Okręgi te nie odpowiadały 12 pokoleniom lecz miesiącom: co miesiąc jeden okrąg miał dostarczyć wszystkiego co miało służyć królewskiemu dworowi (także siłę roboczą). Zreorganizowano i unowocześniono wojsko, na nowo obwarowano Jerozolimę. Salomon nie wykorzystywał swej potęgi wojskowej do celów wojennych, lecz raczej bardziej do podtrzymywania zabiegów dyplomacji. Szukając przymierza z Egiptem poślubia córkę faraona (prawdopodobnie Psusennes II). Nawiązał kontakty handlowe z Tyrem, Cylicją, Egiptem i Syrią. Wybudował flotę handlową. Cały ten handel przynosił niesamowite bogactwa.
Wielkie budowle
Dawid miał nadzieję wzniesienia świątyni dla Jahwe, obecnie Salomon mógł to uczynić. Na przeszkodzie jednak stał przed nim brak architektów i wykwalifikowanych robotników, których otrzymywał od Hirama. Fundamenty postawiono w 969 roku przed Chrystusem, budowlę zaś zakończono siedem lat później. Na południe od terenu świętego Salomon zbudował pałac królewski, który zawierał „Dom Lasu Libanu”, salę tronową i specjalny apartament dla córki faraona. Te budowle przyniosły Salomonowi wielką chwałę, pociągały jednak za sobą ogromne koszty (podatki, robocizna poddanych) jak i destabilność królestwa.
Odwrotna strona medalu
Salomonowe budowle jak i zamiłowanie króla do przepychu były brzemieniem dla królestwa. Był pochłonięty sprawami świtowymi, natomiast uczucia religijne sięgały bardzo płytko. Potępił go prorok Achiasz z Szilo. Specjalna administracja Judą, faworyzowanie temu zakątkowi świata podsycał istniejące napięcie w królestwie i siał rozłam. Przywódcą buntu był Efraimita Jeroboam, organizator robót, którego popierał Achiasz. Bunt był przedwczesny, dlatego Jeroboam był zmuszony uciekać. Znalazł schronienie u Sziszaka, króla Egiptu, założyciela XXII dynastii. To przyjęcie byntownika było złą wróżbą dla Izraela. Salomon zmarł ok. 931 roku przed Chrystusem.
Podzielona Monarchia
Rozłam
Robam, syn Salomona, od razu został uznany królem przez Judejczyków. Konieczne było – wskutek dualnej monarchii – aby uznali go Izraelici. Roboam udaje się do Sychem, zbornego punktu plemion północnych. Ci nie mięli przeciwko niemu nic, tylko chcieli aby zmniejszył podatki i prace przymusowe nałożone przez jego ojca. Arogancja Roboama i interwencja Adonirama (znienawidzony kierownik robót) były powodem nie dojścia do wspólnego paktu. Jedność Ludu Wybranego jest zachwiana (zaczęła się już zresztą za czasów Dawida i Salomona). Jerozolima była stolicą religijną – ze swą Świątynią i świętym przybytkiem Arki Przymierza, ten ośrodek dawał też stabilność i jedność polityczną. Jeroboam wiedział o tym , dlatego aby odejść od lojalności wobec Jerozolimy było konieczne zorganizowanie kultu i kapłaństwa na własnych ziemiach. Północ bowiem zerwała z domem Dawida. Jeroboam organizuje kult i kapłaństwo w dwóch krańcach swego królestwa: w Betel i Dan. Złote byki były piedestałami na których siedział niwidzialny Jahwe. Prawdopodobnie Jeroboam nie chciał zmienić natury jehwizmu, lecz symbol byka zbyt wyraźnie przywoływał kult płodności przez co otwierał bramkę dla kultu Kananejczyków (Baal, kult płodności). Zostało to nazwane grzechem Jeroboama, „pirworodnym grzechem” Izraela.
Królestwo Izraela
Cechą państwa izraelskiego jest brak stabilności: żadna rodzina królewska nie pozostaje długo u władzy, a zmiana panującego następuje zwykle w wyniku buntu armii.
Dynastia Jeroboama I
Jeroboam I (931-910): 1 Krl 12,20-14,20;
Plemiona północne zebrane w Sychem obwołały Jeroboama królem Izraela. Ustanowił stolicę w Tirsie. Przeciwdziałał jednoczącemu wpływowi Jerozolimy i założył narodowe przybytki w Betel i Dan oraz zorganizował własny kult i kapłaństwo. Istaniało ciągłe tarcie między Robamem z Judy.
Nadab (910-909): 1Krl 15,25-32
Syn Jeroboama, padł ofiarą spisku, w ten sposób zakończyła się dynastia pierwsza.
Dynastia Baszy
Basza (909-886): 1 Krl 15,33-16,7
Basza, przywódca spisku przeciw Nadabowi, kiedy został królem wymordował wszystkich z rodziny Jeroboama. Odrzucił Asę z Judy na do jego własnego królestwa, zajął też Rama (ok. 10 km. od Jerozolimy). Asa zwrócił się o pomoc do Ben-Hadada I z Damaszku, który zaatakował północny Izrael. Przywiodó to dynastię Baszy do upadku.
Ela (886-885): 1 Krl 16,8-14
Ela, syn Baszy, panował niecałe dwa lata, został zamordowany przez Zimriego, wodza oddziałów rydwanów bojowych.
Zimri (885 – siedem dni): 1 Krl 16,15-22
Był to okres anarchii. Zimri wymordował rodzinę Baszy. Nie spodobało się to armii i jej głównodowodzący: Omri, został ogłoszony królem. Oblegał Zimriego w Tirsie, który zmarł w zamku, który podpalił. Pojawia się Tibni – wojna domowa, ale ostatecznie zwycięża Omri.
Dynastia Omriego
Omri (885-874): 1 Krl 16,23-28
Rozpoczął wspomnianą wojną domową z Tibnim. Zabiera się do odbudowy kraju, naprawiania szkód. Przenosi stolicę z Tirsy do Samarii, która pozostała stolicą aż do upadku Izraela. Omri uchodził wśród Asyryjczyków jako założyciel północnego królestwa, nazywane „domem Omriego”. Mimo małej wpadki w wojnie z Damszkiem (uracił mały obszar), można powiedzieć, że rządy Omriego były bardzo dobre. Położył kres w walce z Judą, gdzie panował Asa, przywrócił zwierzchnictwo nad Moabem. Handel z Fenicjanami, jego syn Achab poślubia Izabel, córkę Etbaala, króla Tyru.
Achab (874-853): 1 Krl 16,29-22,40
Obejmuje tron po ojcu. Korzystny okazuje się sojusz z Tyrem. Stawia budowle w Samarii, Megiddo, Jeruchu. Zorganizował wojsko (rydwany). Pomyślność rządów szła z upadkiem religijnym. Pojawia się kult Baala (wpływ Izabel), wyznawców Jahwe tępiono. Achab zawarł traktat z Jozafatem z Judy (małżeństwo córki czy siostry Achaba, Atalii z synem Jozafata, Jehoramem). Sojusz Izraela z Fenicją godził w interesy handlowe Aramejczyków, dlatego król Damaszku Ben-Hadad II, chciał zniszczyć potęgę Izraela. Achab zwycięża mając tak silne wojsko. Póżniej kiedy Ben-Hadad nie dotrzymuje traktat z Afek, zostaje wypowiedziana wojna podczas której ginie Achab.
Ochozjasz (853-852): 1 Krl 22,52-2 2 Krl 1,18
Po Achebie panuje jego syn Ochozjasz, niestety tylko rok. Podczas jego rządów podnióś bunt Mesza z Moabu.
Jehoram (852-841): 2 Krl 3,1 – 10,17
Brat Ochozjasza, zaatakował Moab i Edom z pomocą króla Judy. Wyprawa wpierw pomyślna utknęła wreszcie na stolicy Moabitów Kir-Hareszet. W tym czasie ginie w Damaszku Ben-Hadad II (zginął z ręki Chazaela, który obejmuje władzę). Jehoram wykorzystuje sytuację i zajmuje Ramot-Gilead, przez co doprowadza do wojny z Chazaelem. W potyczce Jehoram ponosi rany i wycofuje się do Jezreel. Jest to chwila kiedy Elizusz postanawia położyć kres panowaniu Jehorama.
Jehu był wodzem armii pod Ramot-Gilead. Tam został namaszczony przez ucznia Elizusza i obwołany na króla przez wojsko. Jehu zabija Jehorama, Jehu zabija Izebel, królową matkę, wielu urzędników króla Judy, którzy byli w Jezreel, zgładził też rodzinę Omriego. Wszystkich proroków i wyznawców Baala wymordowana, zburzono świątynię w Samarii.
Dynastia Jehu
Jehu (841-814)
W chwili panowania Jehu królestwo Izraela skurczyło się do trzeciej części swego obszaru. Gdy Salmanassar III zaatakował Damaszek (Syria), Jehu nie pomógł Chazaelowi (przywódca Syryjski) lecz wysłał najeźdźcy (Salmanasarowi III) daninę. W 839 roku Salmanassar III powraca do siebie do Asyrii, gdzie pochłaniają go zamieszki wewnątrz kraju. Wtedy Chazael uderza na Izrael za to, że wcześniej Jehu mu nie pomógł. Zawładnął on Transjordanią aż po Arnon. Fenicja i Juda zerwały wcześniej z Jehu.
Jehoachaz (814-798): 2 Krl 13,1-9
Syn Jehu, Jehozjasz, podejmuje ciężką sytację kraju. Około 802 roku Adad-Nirari interweniował w Syrii. Zniszczono wtedy Damaszek i Izrael musiał płcić daninę.
Jehoasz (798-783): 2 Krl 13,10-13
Syn Jehoachaza. Jehoasz pobił Aramejczyków w trzech bitwach i odzyskał utracone terytorium. Za jego rządów Izrael wraca do dawnej pomyślności (podobnie Juda). Jehoasz stacza bitwę z Amazjaszem z Judy pod Bet-Szemesz i zdobywa Jerozolimę.
Jeroboam II (783-743): 2 Krl 14,23-29
Długie panowanie tego księcia dało Izraelowi złudną nadzieję powrotu do czasów Salomonowych. W istocie za jego rządów Izrael osiąga apogeum. Dowody można znaleźć w wykopaliskach (Samaria, Megido, znajdujemy też w Księgach Amosa i Ozeasza). Terytorium Izraela było wolne od najeźdźców, Juda zaś sprzymierzeńcem, jak nie państwem danniczym. Tu pojawia się „kwestia społeczna”: bogactwo było w rękach nielicznych, reszta żyła w nędzy.
Zachariasz (743): 2 Krl 15,8-12
Nastąpił okres anarchii. Syn Jeroboama II: Zachariasz, panował na tronie tylko 6 m.-cy. Zginął z ręki Szalluma. Oznacza to koniec dynastii Jehu. Nastał okres anarchii.
Szallum (743): 2 Krl 15,13-16
Rządził tylko przez jeden miesiąc. Usunął go i objął władzę jego rywal, Menachem z Tirsy, zwolennik polityki Asyryjskiej.
Dynastia Menachema
Menachem (743-738): 2 Krl 15,17-22
Panowanie Manachema odsłoniło całe okrucieństwo Asyryjczyków względem rywali. Menachem dał Tiglat-Pilezarowi III daninę przez co został przez niego uznany. Tiglat-Pilezar III (745-727) jest prawdziwym założycielem imperium asyryjskiego. W Bibli nosi miano Pul. W 738 roku zapanował nad Syrią. W tymteż roku Manachem płacił daniny dla króla Asyryjskiego. Aby mógł ją zapłacić, Menachem musiał nałożyć wielkie podatki na swą szlachtę i jako stoennik Asyrii stracił poparcie ludu.
Pekachiasz (738-737): 2 Krl 15,23-26
Po Menachemie nastąpił jego syn Pekachiasz, który rządził tylko dwa lata. Zginął z ręki Pekacha, co położyło kres dynastii Menachema.
Pekach (737-732): 2 Krl 15, 27-31
Pekach był synem Remaliahu, dowódcy w wojsku Pekachiasza. Był nastawiony antyasyryjsko. Pierwsz co zrobił to podpisał przymierze z Damaszkiem, widział przez to potrzebę stworzenia ligi antyasyryjskiej. Obaj królowie próbowali zjednać sobie Jotama z Judy, lecz bezskutecznie. Sojusz z Judą był na tyle istotny, bo pomógłby zjednać sobie Egipt. Tak więc Resin i Pekach postanawiają zaatakować Judę. Chciel;i obalić rządzącą dynastię i osadzić na tronie „syna Tabeela”, Aramejczyka. Jotam zmarł i wszystkie obowiązki spadły na jego syna Achaza. W tym czasie nastawienie antyasyryjskie nadal się wzmagało. Obejmowało to takie tereny jak: Tyr, Sydon, Gazę, Filistię, Edom oraz królową Arabów. Achaz zostaje oblężony w Jerozolimie przez siły syro-efraimickie. Zwrócił się przeto do Tiglat-Pilezara III o pomoc. Był rok 734 i król asyryjski maszerował przeciw lidze. Aram i Izrael stanowiły jej serce, dlatego postanowił odizolować je od rzeczywistych i potencjalnych sojuszników. Aby uniemożliwić ingerencję Egiptu podbił on Filistię, zajął też Gazę, której król Chanunuciekł do Egiptu. Uderzył następnie na Izrael, spustoszył Galileę i Gilead oraz deportował ich mieszkańców. W 732 padł też Damaszek (Resina stracono a jego lud deportowano). Izraelowi również groziło całkowite zniszczenie, ale partia proasyryjska obaliła Pekacha i osadziła na tronie Ozeasza.
Ozeasz (732-724): 2 Krl 17, 1-4
Izrael został okrojony do Samarii. Pobite terytorium, których mieszkańców deportowano, podzielono na trzy prowincje asyryjskie: Megiddo, Dor i Gilead. W roku 727 umiera Tiglat-Pilezar III, rządy przejmuje jego syn Salmanassar V (wcześniej rządził Fenicją). Partie antyasyryjskie znów się ożywiają. Salmanassar obległ Tyr, ale nie mógł go zdobyć. W czasie oblężenia Ozeasz z Samarii płacił doroczną daninę, później doszło do uszu króla, że spiskuje on i trzyma z Egiptem. W 724 roku Ozeasza pojmano i zaczęt atak na Samarię. Oblężenie trwało trzy lata, umiera Salmanassar V, tron po nim obejmuje sargon II (722-705). W 721 roku Samaria wpada w ręce Sargona. Ludnośc deportowano (27 290 osób) do Górnej Mezopotamii, gdzie zatraciły tożsamość. Sprowadzano ludność z innych rejonów, która przynosi ze sobą własne religie, przyjęto jednak Jahwe jako bóstwo lokalne. Po upadku Samarii dalsze losy jehwizmu ześrodkowały się tylko w samej Judzie.
Królestwo Judy
W przeciwieństwie do Izraela w Judzie zasada sukcesji Dawidowej była surowo przestrzegana. Choć królowie Judy byli często ofiarami zamachów, prawowity dziedzic wstępował automatycznie na tron, nikt nawet nie pomyślał o obaleniu rodu Dawida.
Roboam (931-913): 1 Krl 14,21-31
Po śmierci Salomona na tronie osiada jego syn Roboam. Nie udało mu się ogłosić królem Izraela. W tym czasie do Judy wtargnął król egipski Sziszak (Szeszonk), ten sam który dał schronienie Jeroboamowi Eipcjanie nie zachowali zwierzchnictwa nad Palestyną. Roboam wybudował wzdłuż granic linię warowni. Panowanie jego zdaje się być pomyślne, jednak za postępowanie religijne potępia się go.
Abijam (913-911): 1 Krl 15,1-8;
Po swym ojcu zaczął królować Abijam. Walczył z Jeroboamem I. Zadał klęskę pod Zemaraim opodal Betel i Juda zawładnęła całym terytorium Beniamina. Potępia się postępowanie religijne.
Asa (911-870): 1 Krl 15,9-24;
Asa utracił na rzecz Baszy całe terytorium zdobyte przez Abijama. Walki koczownikami z Negebu (pokonał ich). Gdy Basza zajął Rama, ok. 10 km. na północ od Jerozolimy, Asa zwrócił się o pomoc do Ben-Hadada I i nakłonił go do zerwania przymierza z Baszą. Spowodowało to zachwianie się dynastii Baszy. Pochwala się postępowanie religijne Asy.
Jozafat (870-848): 1 Krl 22,41-51;
W czasie choroby ojca utrzymywał już przyjazne kontakty z Achabem z Izraela, a jego syn Jehoram poślubił Atalię, córkę (czy siostrę) Achaba. Pierwsza Księga Królewska mówi nam o niefortunnym rządzeniu Jozafata. Uczestniczył w wyprawie na Ramot-Gilead, w której zginął Achab. Flota którą miał uległa rozbiciu. Druga Księga Królewska mówi o pomyślności jego rządów: opanował Edom, odparł inwazję Maonitów, uzyskał daninę od Filistynów i Arabów. Jego najwuiekszym błędem byłó wprowadzenie księżniczki z rodu Omriego do dynastii Dawida (problemy na tle dynastycznym, religijnym i politycznym).
Jehoram (848-841): 2 Krl 8,16-24;
Syn Jozafata, który poslubił Atalię. Zezwala na kult Baala (wpływ Atalii). Uczestniczył z Jehoramem izraelskim w nieudanej wyprawie przeciw Meszy z Moabu. W rezultacie Edom zyskał niezależność, a Libna przeszła w ręce Filistynów. Potępia się jego postępowanie religijne.
Ochozjasz (841): 2 Krl 8,25-9,29;
Syn Jehorama. Wyruszył wraz z Jehoramem izraelskim na wyprawę przeciw Chazaelowi w Ramot-Gilead i zginął z rozkazu Jehu. Potępia się jego postępowanie religijne.
Atalia (841-835): 2 Krl 11;
Po śmierci syna Ochozjasza władzę objęła jego matka Atalia. Mogła to uczynić jako „Najjaśniejsza Pani” (gebirah). Na początku swoich rządów wymordowała całą rodzinę królewską, jeśli chciała utrzymać władzę. Żona arcykapłana Jehojady ukryła swego małego bratanka Joasza, syna niemowlęcego syna Ochozjasza. Kult Baala się rozwinął, zbudowano świątynię kierowaną przez kapłana Mattana. Ze względu na zasadę sukcesji tolerowano znienawidzoną królowę. Świątynia Jahwe była tylko tolerowana. Wreszcie arcykapłan Jehojada zorganizował bunt. Pozyskał sobie Świątynię i gwardię pałacową. Obwołał królem siedmio letniego Joasaz, natomiast Atalię wyrzucono z świętego okręgu i zabito.
Joasz (835-796): 2 Krl 14,1-22;
Amazjasz pomścił śmierć swego ojca. Wyruszył przeciw Edomitom i zdobył ich twierdzę Sela (Petra). Odbudował też Elat nad zatoką Akaba. Zachęcony sukcesami zaatakował Jehoasza z Izraela. Pobity pod Bet-Szemesz, zajęciu przez Jehoasza Jerozolimy ucieka do Lakisz, gdzie go zabito. Wychwala się jego postępowanie religijne.
Amazjasz (796-781): 2 Krl 14,1-22
Amazjasz pomścił śmierć swego ojca. Wyruszył przeciw Edomitom i zdobył twierdzę Sela (Petra) oraz odbudował Elat nad zatoką Akaba. Zachęcony tymi sukcesami rzuca wezwanie Jehoaszowi z Izraela. Został pobity pod Bet-Szemesz i Jehoasz zdobywa Jerozolimę. Szuka schronienia w Lakisz, gdzie go zabito.
Ozjasz (Azariasz) (781-740): 2 Krl 15,1-6;
Panowanie Ozjasza, syna Amazjasza, równocześnie z rządami Jeroboama II, oznacza okres stabilności. Oba królestwa korzystają ze słabości Damaszku i upadku potęgi asyryjskiej. Wzrasta obrót handlowy i dobrobyt materialny. Rozbudował Elat. W wyprawie przeciw Arabom zapewnił sobie przejście na południe, uzyskał też przewagę nad Filistynami i Amonnitami. Wzmocniono mury Jerozolimy, zreorganizowano wojsko, rozwinięto rolnictwo. Pod koniec życia był trędowaty.
Jotam (740-736): 2 Krl 15,32-38;
Syn Ozjasza. Kontynuował politykę ojca, której przyglądał się i nauczył gdy zastępował w czasie jego choroby.
Achaz (736-716): 2 Krl 16;
Pekach z Izraela i Resin z Damaszku, którzy utworzyli ligę antyasyryjską, wezwali Jotama do połączenia się z nimi. Jotam nie zgadza się, sprzymierzeńcy wypowiadają mu wijnę, chcą obalić dynastię i osadzić na tronie własnego człowieka („syna Tabaela”). Tak sytuację kraju zastaje Achaz, syn Jotama. Do ligi przystępują inni: Edom opanował port Elat, Ammonici strząsnęli z siebie daninę nałożoną przez Jotama, Filistyni zaatakowali miasta Szefeli, wojska syro-efraimickie najechały Judę. Achaz zostake pokonany, wycofuje się do Jerozolimy, gdzie został okrążony. Izajasz próbuje przekonać Achaza, że musi on jedynie zaufać Jahwe. Achaz odrzuca radę Izajasza i zwraca się o pomoc do króla Asyrii. Ogałaca skarbiec świątynny, aby posłać mu dary. Dzięki temu Achaz pozbywa się napastników. W 743 roku Tiglat-Pilezar III wyrusza przeciw lidze, aby w 732 w Damaszku zażądać od wszystkich uczestników ligi hołdu i daniny. Achaz postanawia zostać wasalem Asyrii, Izajasz doradzał usilnie neutralność. Achaz postanawia na swoim, co ma tragiczne później skutki, ściąga przez to na Judę ingerencję asyryjską z wszystkimi jej politycznymi i religijnymi następstwami. Achaz będąc w Damaszku w 732 roku wysyła do Jerozolimy model ołtarza, który tam zobaczył. Po powrocie sam go uroczyście poświęcił i umieścił w miejsce ołtarza z brązu, ustawionego jeszcze za czasów Salomona. Za panowania Achaza upadło królestwo Izraela (721). Izajasz odradzał królowi przyłączenie się do nowej ligi antyasyryjskiej, później Sargon II łatwo stłumił bunt w 720 roku. Juda była w opłakanym stanie. Kraj ten stał się wasalem Asyrii, poczycie narodowe opadło, sankretyzm religijny osłabił uczucia jahwistyczne.
Ezechiasz (716-687): 2 Krl 18-20;
Wielką chlubą syna Achaza jest przywrócenie czystego jehwizmu. Zawdzięcza to prorokom: Micheaszowi i Izajaszowi. Wykorzeniono praktyki bałwochwalcze, przywrócenie czystego jehwizmu, centralizacja kultu. Raforma religijna szła z odnową narodową. Juda zostawiona w spokoju przez Asyryjczyków do 701 roku. Wyprawa w 711 nie była skierowana przeciw Ozeaszowi, który zachował neutralność. W tym czasie Sargon i Sanheryb byli zaprzątnięci działaniami na Wschodzie. Wrócił spokój i pomyślność królestwa. W 703 roku Marduk-apal-iddina zdobył po raz drugi Babilon i ogłosił się w nim królem. Sanheryb pobił w 703 roku Marduk-apal-iddina i spustoszył okręg wokół Babilonu. W trakcie tej kampanii zbuntowały się państewka fenickie i palestyńskie, jak również Edom i Moab. Sanheryb wyruszył do Syrii w 701 roku, mamy dwie relacje z tej kampanii:
Relacja asyryjska
Król asyryjski został ściągnięty do Palestyny przez bunt. Głównymi jego przywódcami byli: król Aszkelon, mieszka ńcy Ekron oraz Ezechiasz judzki. Przeprowadzono cztery operacje: przeciw miastom fenickim Sydonowi i Akko, przeciw Aszkelon, przeciw Ekron oraz przeciw Jerozolimie. Sanheryb nie zdobył Jerozolimy, lecz przyjął daninę.
Relacja biblijna
Ezechiasz zbuntował się odmawiając płacenia daniny. Sanheryb nadciągnął nagle przeciw niemu. Zdobył wszystkie warowne miasta Judy. Ezechiasz uległ i zapłacił daninę. Sanheryb zażądał poddania Jerozolimy. Armia ta wycofała się aby stawić czoło Egipcjanom pod wodzą Tirhaki. Wojsko asyryjskie zostało pokonane przez „anioła Jahwe” (epidemia wojska oraz koniczność powrotu Sanheryba do kraju (Asyria)). Bunt Ezechiasza akończył się okrojeniem Judy do górskiego rejonu wokół Jerozloimy. Ostatnie lata swego życia Ozeasz poswięca odnowie życia publicznego swego cieżko doświadczonego ludu.
Manasses (678-642): 2 Krl 21,1-18;
Panowanie Manassesa było katastrofalne dla religii Jahwe. Reformy Ezechiela nie cieszyły się popularnością, godziły bowiem w zwyczaje. Ponadto za czasów Assurbanipala Asyria stała u szczytu swej potęgi, a jej wpływ dawał się odczuć także na polu kulturowy i religijnym. Jako wierny wasal Manasses ulegał wpływom swoich panów, chcąc ich przez to zadowolić. Istniał opór wśród tych, którzy byli wierni nauce Izajasza. Opór ten Manasses tłumił bardzo okrutnie. Lojalność Manassesa była jednak podejrzana i uprowadzono go w łańcuchach do Babilonu (prawdopodobnie w roku 648). Póżniej król po powroci3e chciał zrobić z przywróceniem religii Jahwe, oraz wzmocnić obwarowania swej stolicy i królestwa, ale przeszkodziła mu w tym śmierć.
Amon (642-640): 2 Krl 21,19-26;
Syn Manassesa, Amon przejmuje rządy po ojcu. Należał do antyreformatorskiej i proasyryjskiej partii. Rządził tylko dwa lata , zamordowany (spisek pałacowy).
Jozjasz (640-609): 2 Krl 22,1-23,30;
Lud wierny rodowi Dawida osadza na tronie ośmioletniego syna Amona: Jozjasza. Nagłe załamanie się Asyrii pomogło w przeprowadzeniu reform oraz odbudowy królestwa. Narodowe odrodzenie szło zapewne z reformą religijną i polityką niepodległościową. Jozjasz rozpoczyna reformę w dwunastym roku swych rządów(628). Przeciwny kultowi asyryjskiemu. W 609 roku Necho (Izrael) pomaga asyryjczykom (chciał przyprowadzić równowagę sił w Mezopotamii). Jozjasz chciał zatrzymać tą ekspansję pod Megiddo, lecz poniósł klęskę i zginął. Tragiczna śmierć króla oznaczała początek końca Judy. Pochwala się postępowanie religijne Jozjasza (Sofoniasz, Nahum).
Jehoachaz (609): 2 Krl 23,31-35;
Po śmierci Jozjasza lud ogłosił królem jego syna Jehoachaza. W trzy miesiące później Necho wzywa Jechoachaza do swej kwatery głównej w Ribla, złożył go z tronu i deportował z Egiptu. Na tronie osadził jego brata Eliakima, zmieniając jego imię na Jehojakim.
Jehojakim (609-597): 2 Krl 23,36-24,6;
Johojakim był wesalem Nechona i płacił Egiptowi daninę. Uciskał przez to lud.
Tragiczna śmierć Jozjasza była zgorszeniem dla Judy (Jahwe nie ocalił pobożnego króla, obietnice proroków były zwodnicze). Nastąpiła gwałtowna reakcja antyasyryjska.
Tymczasem Nabuchodonozor (dowódca swego ojca Nabopolassara) pobił Nechona pod Karkemisz i odrzucił go aż do Egiptu. W 604 wkroczył do Palestyny i zniszczył Aszkelon. W tym czasie Johojakim zmienił zwierzchnika stając się wasalem Babilonu. W 601 roku Nabuchodonozor wyrusza na Egipt, lecz musiał się wycofać. Wtedy to Juda rozczepia się na różne fakcje. Przewagę zdobywa partia proegipska, czemu przeciwstawia się Johojakim. Nabuchodonozor wysyła siły babilońskie wraz z grupami Edomitów, Ammonitów i Moabów, które nękały kraj. Sam król wyruszył w 598 roku. Przed jego przybyciem umiera Johojakim. Na tronie zasiada jego syn Johjakin.
Johojakin (597): 2 Krl 24,8-17;
jerozolima zostaje oblężona i Johojakin poddał się po trzech miesiącach. Króla i królową matkę, wraz z wybitnymi obywatelami deportowano do Babilonu.Jest to pierwsza deportacja.
Sedecjasz (597-587): 2 Krl 24,18-25,7;
Nabuchodonozor ustanowił królem stryja Jehojakina: Mattaniasza, zmieniając jego imię na Sedecjasz. Ponieważ deportowano ważniejszych obywateli królestwa powstała anarchia. Sedecjasz nie panował nad sytuacją. Jedna z partii mówiła o uległości wobec Babilonu, druga o współpracy i poparcia Egiptu. Ta koncepcja miała zwolenników w ludzie. Sedecjusz uległ partii egipskiej. Utworzono ligę z Ammonem, a Apries (następca Psametycha) nakłonił Tyr i Sydon do przyłączenia się do niej. Nabuchodonozor interweniuje od razu. Podbija Fenicję, blokuje Tyr, wysyła główne siły przeciw Judzie. W 588 roku Jerozolima zostaje oblężona. Miasto broniło się zaciekle, ale w lipcu 587 roku mury zostały przerwane. Sedecjasz uciekł z niektórymi oficerami, ale został pojmany i doprowadzony do kwatery głównej Nabuchodonozora w Ribla. Synów Sedecjasza wymordowano w obecności ojca, jemu zaś wyłupiono oczy i wtrącono do babilońskiego więzienia. Mury miasta zrównano z ziemią, Świątynię i budynki spalono, a święte naczynia zabrano do Babilonu. Część ludności deportowano. Koniec Królestwa Judy stał się faktem.
Po upadku Jerozolimy
Juda stała się babilońską prowincją. Nabuchodonozor mianuje zarządcą Godoliasza (dla ciekawostki (dowiadujemy się o tym z wykopalisk w Lakisz – pieczęć) był on głównym ministrem Sedecjasza. Osiadł on Mispa (Jerozolima zniszczona). Próbował zjednać sobie lud, lecz padł ofiarą spisku. Izmael (członek rodu królewskiego) wymordował garnizon babiloński oraz niektórych Żydów wiernych Godoliaszowi. Izmael ucieka do Ammonu, liczni Żydzi bojąc się zemsty Nabuchodonozora uciekają do Egiptu. Następują trzy deportacje (597,587,582). Trudno do dziś stwierdzić ile ludzi deportowano. Księga Jeremisasza (Jr 52,28-30) mówi o ogólnym wyniku 4600 osób (mężczyzn). Mogło zatem być ich ok. 20 000.
Wygnanie i odbudowa gminy
Tło historyczne
Ostatnie lata państwa babilońskiego
Wraz ze śmiercią Nabuchodonozora w 562 roku potęga babilońska raptownie upadła. Sytuację pogarszał fakt braku stabilności wewnątrz państwa. Syn Nabuchodonozora: Amel-Maeduk (562-560) panował tylko dwa lata. Jego syn Labaszi-Marduk (556), był niepełnoletni i został usunięty przez Nabonida (556-539), który objął tron (był bardziej archeologiem: odkopał tereny świątynne Babilonu, kazał odcyfrować starożytne inskrypcje). W czasie ośmioletniej nieobecności (był na Pustyni Arabskiej – 552-545) rządy sprawował jego syn Baltazar. Niebezpieczeństwem w tym czasie byli Medowie pod wodzą Kyaksaresa, później też przez Astyagesa (585-550). Gdy Cyrus (król perski) podniósł bunt przeciw swemu zwierzchnikowi, Nabonid udzielił mu poparcia. Z biegiem czasu Cyrus stał się dla Nabonida większym niebezpiczeństwem niż Medowie, dlatego zawrł on przymierze z królem Egiptu (Amazis 569-525) oraz lidyjskim Krezusem (ok. 560-546). Nie spodobało się to Cyrusowi. W 546 Lidia poniosła klęskę. W 539 roku Cyrus atakuje.Nabonid ponosi klęskę pod Opis nad Tygrysem i dostał się do niewoli. Cyrus zdobywa Babilon (generał Gobryas) bez zadania ciosu. Baltazar ginie z ręki zamachowca. Krótkotrwałe imperium nowobabilońskie dobiegło końca.
Powstanie Persji
Pers Cyrus był władcą małego królestwa Anszan w południowym Iranie oraz wasalem Astyagesa, króla Medów. W 555 r. podniósł bunt. Do 550 r. zajął Ekbatanę, stolicę Astyagesa i zawładnął pańswtem medyjskim. W 546 najechał Lidię zajmując stolicę Sardes. W 539 r. zdobywa Babilon za cenę jednej bitwy. Zawładnął największym imperium jakie ten świat znał. Łatwość podbojów Cyrusa może potwierdzać fakt, że respektował religijne uczucia swych poddanych, przyznając autonomię kultu. Pozwolił nawet ludności deportowanej przez Babilończyków na powrót do kraju rodzinnego. Armia perska w tym czasie była stale w gotowości, utworzono system zarządzania, który pomagał nad rządzeniem imperium. Cyrus życzliwie traktuje Żydów. Wydał nawet edykt sankcjonujący powrót żydowskich wygnańców do Judy oraz zapewniający fundusze na odbudowę Świątyni. Pokój zapanował w całym imperium, ale niestety Cyrus ginie w czasie jednej z wypraw na ludy koczownicze. Tron obejmuje jego syn Kambyzes (530-522), który podbił Egipt. W 522 roku popełnia on samobójstwo. Rządy obejmuje Dariusz I (popierany przez armię), który wywalczył to stanowisko obalając Gaumatę. Panował w latach 522-486. Po kłopotach związanych z buntem, kiedy zdawało się, że imperium perskie powoli upada, Dariusz przeprowadza kolejne ekspansje i umacnia państwo. Persja osiąga szczyt potęgi. Niepowodzeniem była tylko bitwo z Grekami pod Maratonem w 490 roku. Spuściznę po Dariuszu I objął jego syn Kserkses I (486-465). Babilon zbuntował się i został zniszczony. Kserkses zdobywa Grecję (480), rozbija armię wroga pod Termopilami i zdobywa Ateny. Decydująca bitwa pod Salaminą nie udaje się i wycofuje się z Europy. Ksarkses ginie z rąk zamachowca. Tron obejmuje jego młodzy syn Artakserkses I Długoreki (465-424).
Juda po 587 roku
Podczas kampanii w latach 588-587 Juda uległa całkowitemu spustoszeniu. Nie tylko Jerozolima, ale i inne miasta Szefeli i regionu górskiego. Pomijając deportowanych reszta zginęła od miecza, głodu i chorób. Inni jeszcze musieli uciekać z kraju znajdując schronienie w Egipcie. Mimo, że Jerozolima legła w gruzach, ludzie przychodzili się modlić w zgliszczach. Nadzieja na przyszłość nie kiełkowała w tym rumowisku, lecz ….. u wygnańców w Babilonie.
Wygnańcy w Babilonie
Żydzi zesłani do Babilonu byli elitą kraju: jego politycznymi, duchowymi i intelektualnymi przywódcami. Wyjaśnia to chyba liczbę „tylko” 4600 dorosłych mężczyzn wysłanych do Babilonu. Żyli oni w specjalnych osiedlach na przedmieściach Babilonu. Ich los nie był ciężki, świadczy o tym fakt, że gdy Cyrus pozwala im wracać do Palestyny, ci pozostają. Wielu Żydów ulega przez to wpływom kultury babilońskiej. W nieodgadnionym planie Bożym wygnanie było jednym z najbardziej owocnych okresów w dziejach Izraela. Ludzie poznali swego Boga jak nigdy przedtem. Świątynia z jej wypracowanym kultem przepada, stąd wyznawcy Jahwe znajdują swe oparcie w tradycjach. Wtedy zebrano wypowiedzi proroków, ustalono też tradycję kapłańską. Wykuwała się nowa wspólnota, właściwa dla końcowej fazy przygotowawczego planu Boga.
Odbudowa gminy
W pierwszym roku swego panowania (538) Cyrus pozwala specjalnym dekretem na odbudowę gminy żydowskiej oraz kult Jahwe w Palestynie. Dekret nie tylko przewidywał zwrot przedmiotów kultowych, zabranych przez Nabuchodonozora, lecz także polecał , aby koszty odbudowy Świątyni pokryto z funduszów państwowych. Szeszbassarowi (prawdopodobnie syn Jehojakina) powierzono całe zadanie. Na wiosnę 537 roku położono fundamenty pod drugą Świątynię. Początkowo prace szły szybko, ale nowe pokolenie zastane w Jerozolimie i okolicach, kult innych bogów na tych terenach, jak również postawa Żydów z Babilonu, którzy nie byli chętni do współpracy (dobrze im było w Babilonie to co mięli wydawać pieniądze gdzieś tam) załamało początkową werwę do pracy. Zniechęcenie panowało w gminie żydowskiej, wielu w tym czasie budowy chciało się po prostu wzbogacić. Dopiero prorocy Aggeusz i Zachariasz przeciwdziałali zniechęceniu i dalsza grupa z Zorobabelem na czele (538-522) i arcykapłanem Jozuem przystąpiły do budowy. Rozpoczęto w 520 roku kiedy to budowa szła bardzo szybko. W czasie Paschy 515 roku druga Świątynia została poświęcona. Wszelkie próby odbudowy murów Jerozolimy udaremnili Samarytanie. Dokonanie pełnej odbudowy gminy żydowskie przypadło w udziale Nehemiaszowi i Ezdraszowi.
Dzieło Nehemiasza i Ezdrasza
Tło historyczne
Juda stała się perską prowincją aż do czasów Aleksandra Wielkiego. Artakserkses I Długoręki miał wiele problemów. W 460 roku wybuchł bunt w Egipcie (Inaros). Kampanię przeciw Inorasowi poprowadził Megabyzos. Wyprawa pociągnęła się aż do 454 kiedy pojmano Inarosa. Z kolei sam Megabyzos sam się zbuntował (449-448). W końcu zatwierdzono go na stanowisku (chodziło os spokój wew. państwa). W 449 roku wprowadzono pokój – greckie miast Azji Mniejszej uzyskał niepodległość, flota perska nie miała dostępu do morza. Ale wojna peloponeska (431-403) umożliwiła Persji przywrócenie Persji zwierzchnictwa nad miastami greckimi. Kserkses II, który panował po swoim ojcu utrzymał się na tronie tylko miesiąc (zamach). Zapanował inny syn Artarksarksesa I, Dariusz II Notos (423-404). Po nim zaś tron objął Artakserkses II Mnemon (404-358). W 401 roku Egipt odzyskuje niepodległość. W tym samym roku Artakserkses musiał stawić czoło buntowi prowadzonemu przez jego brata Cyrusa Młodzszego. Pod Kunaksą w Babilonii Cyrus poniósł klęskę i ginie.
Chronologia Ksiąg: Ezdrasza i Nehemiasza
Nie ma żadnych świadectw o sytuacji w judzie w latach 515-445. Był to okres prawdopodobnie rozczarowania. Królestwo Dawida nie zostało przywrócone, szara rzeczywistość wcale nie odzwierciedla jaskrawych barw Deutero-Izajasza. Istnieje potrzeba politycznej reorganizacji i duchowej odnowy wspólnoty. Trudność polega na dokładnym ustaleniu daty przybycia Ezdrasza do Jerozolimy. Istnieją trzy stanowiska: pierwsze idące za Księgami Ezdrasza i Nehemiasza, drudzy twierdzą, że rozwiązanie zależy od wzięcia pod uwagę Artakserksesa II, trzecia grupa twierdzi, że „siódmy rok” jest błędem kopisty zamiast właściwego „trzydziestego siódmego roku ” Artakserksesa I.
- Zgodnie z porządkiem ksiąg Ezdrasza i Nehemiasza
- a) Ezdrasz przybył do Jerozolimy w 449 roku, 7 roku Artakserksesa I
- b) Nehemiasz przybył do Jerozolimy w 445 roku, 20 roku Artakserksesa I
- Nehemiasz przebywał w Jerozolimie 12 lat tj. Do 433 roku
- Przybył on ponownie do Jerozolimy jeszcze za rządów Artakserksesa I
- Wielu autorów odwraca porządek tekstów wychodząc z założenia, że Kronikarz zamieścił opis religijnego dzieła Ezdrasza przed opisem politycznej odnowy Nehemiasza
- Nehemiasz przybył w 445 roku, 20 roku Artakserksesa I
- Przebywał tam 12 lat – do 433 roku
- Powrócił na krótko do Jerozolimy po 433 roku
- Ezdrasz przybył do Jerozolimy w 398 roku, 7 roku Artarkserksesa II
- Pobyt Ezdrasza w Jerozolimie można umieścić między dwiema misjami Nehemiasza. Osiągamu przez to korektę księgi Ezdrasza, przyjmując że Ezdrasz przybył nie w 7 lecz w 37 roku Artakserksesa I tzn. w 428 roku.
- Nehemiasz przybył w 445 roku, 20 roku Artakserksesa I
- Przebywał w Jerozolimie w latach 445-433
- Ezdrasz przybył w 428, 37 roku Artakserksesa I
- Nehemiasz powrócił między 433 a 424 rokiem
Ezdrasz i Nehemiasz byli sobie zatem współcześni.
To trzecie rozwiązanie jest najbardziej prawdopodobnei zadawalajace, dlatego pójdziemy za nim w prezentacji dzieła Nehemiasza i Ezdrasza.
Nehemiasz
Nehemiasz był podczaszym (wysokie stanowisko) Artakserksesa I. Podczas wizytacji delegacji (Chanani – brat Nehemiasza) Jerozolimy dowiedział się o żałosnym stanie Judy. Wykorzystując mocną pozycje u kr króla, został mianowany zarządcą Judy. Mimo posiadania listu uprawniającego do odbudowy murów Jerozolimy, miał przeciwników ze strony Sanballata (Samaria), Tobiasza (rządca Ammonu w Transjordanii) oraz Geszema (szejka Arabii). Mimo opozycji udaje mu się odbudować mury Jerozolimy w ciągu 52 dni i podejmuje środki do zaludnienia miasta (mogło liczyć tnie więcej niż 50000 ludzi). Choć Nehemiasz był zarządcą do 433 roku niewiele wiemy o jego administracji. Na pewno to on uświadomił sobie konieczność reform religijnych. Powrócił do Suzy w 433 roku, w czasie jego nieobecności wystąpiło wiele nadużyć. W tym czasie Tobiasz (przeciwnik Nehemiasza) dostaje komnatę dzięki arcykapłanowi Eliaszibie w samej Świątyni, wnuk Eliasziba poślubił córkę Sanballata (również przeciwnik Nehemiasza).
Nehemiasz po powrocie z Suzy rozpoczyna do zwalczania nadużyć. Przejmuje komnatę daną Tobiaszowi oraz wypędza wnuka Eliaszaba. Było to definitywne zerwanie z Samarytanami i początek rozłamu religijnego. Sanballat wybudował Świątynię na górze Garizim. Nehemiasz zwalczał:
- mieszane małżeństwa
- pogwałcenie szabatu
- zachłanność bogaczy
Nie wiemy jak długo trwała jego kadencja. Wiemy, że przed upływem 410 roku zarządcą był pewien Pers Bagoasz.
Ezdrasz
Za drugiej kadencji Nehemiasza pojawił się na scenie człowiek, który w przyszłości miał przeprowadzić poważną reformę religijną. Ezdrasz pochodził z rodziny kapłańskiej i był biegły w Prawie, był uczonym w Piśmie. Nosił przy sobie kopię Prawa Mojżeszowego wraz z reskryptem królewskim, który w efekcie podnosił to Prawo do godności prawa państwowego gminy żydowskiej. Autorytet Ezdrasza był wielki dla Żydów żyjących w Abarnahara.. Był on „królewskim sekretarzem Prawa Boga Niebios”. W 428 roku Ezdrasz przybywa na czele wielkiej grupy do Jerozolimy (z Babilonu) i w czasie święta Namiotów, zapoczątkował on swoją reformę, która cieszyła się poparciem arcykapłana Jochanana. Odczytał Prawo ludowi, ten zaś zaprzysiągł, iż będzie go przestrzegał. Sprawa mieszanych małżeństw była największym problemem. W czasiwe długich obrad podjęto decyzję, że żony te mają opuścić wraz z dziećmi ten kraj. Można z całą powagą powiedzieć, że za sprawą Nehemiasza i Ezdrasza zapanowała teokracja i oni położyli podwaliny pod judaizm. Żydzi podlegali politycznie Persji, lecz stanowili wspólnotę regulującą swoje wewnętrzne Prawo zgodnie z Prawem Boga. A Prawem tym, wokół którego zreorganizowano gminę żydowską, jest najprawdopodbnie kompletna Tora, Pentateuch. Odtąd znamienną cechą Żyda będzie skrupulatne przestrzeganie Prawa Mojżeszowego.
Kolonia Elefantyńska
Elefantyna, była to wyspa na której założono żydowską kolonię wojskową, ze świątynią Jahwe. Dowiadujemy się o niej z licznych papirusów. Wyspa znajdowała się na północ od pierwszej katarakty na Nilu i naprzeciw Asuanu. Utworzona prawdopodobnie przez Apriesa (588-569). Ludzie byli uchodźcami z Judy po 587 roku. Byli Aramejczykami, pochodzili z okolic miasta Betel. Poza Jahwe czczono bóstwa: Eszem-Betel, Herem-Betel, Anat-Betel. Uważano Jerozolimę za centrum duchowe. Mimo, że ich praktyki religijne odbiegały trochę od jehwizmu. Gdy potęga perska upadła Egipcjanie patrzyli niechętnie na tę kolonię. Asuan było miejscem kultu baranogłowego boga Khnum. Poswięcona mu świątynia znajdowała się na wyspie Elefantynie. Zabijanie wielu jagniąt w czasie ofiary żydowskiej było czymś nie do przyjęcia, obrazą dla Egipcjan. W 410 Świątynia Jahwe zostaje w czasie zamieszek zburzona. Jadoniasz pisze do arcykapłana Jerozolimy o pośrednictwo i wstawienie się w odbudowie Świątyni. Jochanan nie odpisuje (prawdopodobnie było dla niego nie do pomyślenia, że może istnieć inna Świątynia jak nie w Jerozolimie). Jadoniasz pisze kolejne listy tym razem do zarządcy Judy Bagoasza, jak również do Delajasza i Szelemiasza, synów Sanballata, rządcy Samarii. Dzięki nim odbudowano Świątynię, która nie stała długo, gdyż Egipt uzyskuje niepodległość w 401 roku. Ok. 399 datowana jest ostatnia wzmianak o Elefantynie.
Od Ezdrasza do Antiocha IV
Nie ma żadnej informacji o tym co się wydarzyło w okresie od 427 do 167 roku. Między pamiętnikami Ezdrasza a pierwszą księgą Machabejską mamy zupełną lukę. Gminy żydowskie kształtowały się na wzór ustalonego przez Ezdrasza i Nehemiasza.
Tło historyczne
Koniec imperium perskiego
Artakserkses II utracił Egipt i omalże stracił tron na rzecz swego młodszego brata Curusa. Jego następca Artakserkses III ponownie zdobył Egipt ale wkrótce umiera otruty, tron przejmuje jego syn Arses (338-336), niepełnoletni, który też ginie otruty. Kolejny król Dariusz III Kodoman (336-331), wstępuje na tron w tym samym czasie co Aleksander, król Macedonii. W 333 roku Aleksander pobija panującego Dariusza pod Issos, później w 331 roku pod Gaugamelą w Iranie, tak dobiega końca okresu panowania perskiego.
Aleksander Wielki (336-323)
Przejął on spuściznę po ojcu Filipie w 336 roku, w 334 rozpoczyna kampanię i owładnął Azją Mniejszą. W 333 pobija Persów, i maszeruje na Egipt. W 331 kładzie kres imperium perskiemu. W 326 udaje się do Indii, poza Indus, ale jego oddziały odmawiają dalszej inwazji. W 323 roku umiera w Babilonie. Mimo, że żył bardzo krótko, jego osoba w dużym stopniu wpłynęła na losy i historię Żydów.
Następcy Aleksandra
Po śmierci Aleksandra jego generałowi zaczynają walkę o władanie państwem. Dopiero po siedmiu latach w roku 315 wyłoniło się czterech wybitnych przywódców. Byli nimi: Antygonos terytorium Morza Śródziemnego do Azji Środkowej), Kassander (Macedonia), Ptolemeusz Legida (Egipt i Syria – Seleukos jako czołowy generał) oraz Lizymach (Tracja). Antygonos uzurpował sobie prawo do rządzenia resztą generałów, dlatego ci sprzysięgli się przeciw niemu i w 302 roku w bitwie pod Ipsos we Frygii Antygonos ponosi klęskę i ginie,. Seleukos zagarnia Babilonią i Syrią, pada jednak ofiarą zamachu w 280 roku przekazując wcześniej spuściznę swemu synowi Antiochowi I. Ptolemeusz utrzymuje Egipt, państwo jego sięga do Damaszku. Przed upływem 281 roku imperium Aleksandra podzielone jest na trzy części, królestw: Ptolemeuszy (Egipt), Seleucydów (Azja) i Macedonię. Nas interesują te dwa pierwsze.
Ptolemeusze | Seleucydzi |
Ptolemeusz I Soter (328-285) Ptolemeusz II Filadelfos (285-246)
Ptolemeusz III Euergetes (246-221)
Ptolemeusz IV Filopator (221-204) Ptolemeusz V Epifanes (204-181) Ptolemeusz VI Filometor (181-146) | Seleukos I Nikator (312-280) Antioch I Soter (280-261) Antioch II Teos (261-246) Seleukos II Kallinikos (246-226) Seleukos III Keraunos (226-223) Antioch III (Wielki) (223-187) Seleukos IV Filopator (187-175) Antioch IV Epifanes (175-163) |
Żydzi pod rządami Ptolemeuszy
Palestyna pozostawała pod rządami Ptolemeuszy aż do 198 roku. Wcześniej spokojnie przyjęła zwierzchnictwo Aleksandra, a polityczna i religijna struktura Judy nie uległa żadnym względnym zmianom. Arcykapłan uchodził za głowę wspólnoty i upodabniał się do księcia. Był to okres spokoju i stabilności. Społeczność nasiąkała greckimi wpływami kulturowymi. Rozmnażano się w szybkim czasie. Największa liczba Żydów skupia się w nowym mieści Aleksandrii, które to miasto było wkrótce centrum życia. Na początku III wieku grekojęzyczni Żydzi aleksandyjscy przełożyli Torę na grekę, a następnie przetłumaczono też pozostałą część Biblii, była to Septuaginta (LXX).
Żydzi pod rządami Seleucydów
Wojny między Ptolemeuszami a Seleucydami były dość częste. Ci pierwsi trzymali w swoich rękach Palestynę i Fenicję. Sytuacja zmienia się gdy na tron wchodzi Antioch III Wielki (223-187). Dochodzi on do granic Indii i idzie dalej na zachód. Początkowe sukcesy kończą się porażką w czasie wojny z Ptolemeuszem IV pod Rafią (blisko granicy egipskiej). Dopiero po odzyskaniu liczebnych sił w roku 198 roku pod Panium rozgromił siły Egiptu. Palestyna została przyłączona do Seleucydów. Żydzi przyjęli to z radością, gdyż król ten dawał im warunki życia zgodnego z ich własnym prawem. Tymczasem kartagiński król Hannibal, pobity przez Rzymian pod Zamą (202), ratował się ucieczką na dwór Seleucydów. Gdy Antioch pociągnął do Grecji, Rzym wypowiada mu wojnę. Antioch zostaje pokonany w 190 roku pod Magnezją (zach. część Azji Mniejszej). Musiał zapłacić ogromne odszkodowania, dostarczyć zakładników. Załamany brakiem pieniędzy umiera w 187 roku (próbował okraść nawet świątynię w Elymais). Jego następca, Seleukos IV (187-174) próbował wejść w posiadanie funduszy w Świątyni jerozolimskiej, ale mu się to nie udało. Seleukos IV zginął z ręki Heliodorosa, który miał plan, aby na tronie zasiadł młodszy syn Selaukosa: Antioch. Heliodoras ignorował tym samy roszczenia do tronu starszego syna Seleukosa IV: Demetriusza. Pojawia się jednak trzeci pretendent do tronu: brat Seleukosa IV, Antioch. Wylądował on w końcu w Syrii i wypędził Heliodorosa. Działał on jako regent bratanka Antiocha, ale z tytułem króla. Bratanek pada ofiarą zamachu w 169 roku i stryj Antioch rządzi w ten sposób sam. Z pojawieniem się Antiocha IV Epifanesa (175-163) zostało zagrożone samo istnienie judaizmu.
W czasie przemyślanej polityki i rządów Aleksandra Wielkiego język grecki i greckie idee szerzyły się w szybkim tempie. Greka jest „językiem wszystkich”. Żydzi palestyńscy nie mogli nie ulec wpływowi tej kultury. Przejmowano grecki sposób myślenia. Niektórzy Żydzi nawet wstydzili się własnego sposobu życia (tak przesiąkli tradycją i kulturą Greków), wielu odrzucało nawet ten sposób życia. Król syryjski w swym usiłowaniu chciał zhellenizować Judę, potem zaś zniszczyć religię żydowską (znalazł sprzymierzeńców nawet wśród kapłanów – siła pieniądza?).
Żydowska Diaspora
Termin „diaspora” (rozproszenie) jest używany do oznaczenia Żydów, którzy żyli poza Palestyną. Żydów, którzy musieli żyć poza ziemią świętą, byli rozsiani wśród pogan. Nie wszyscy jednak Żydzi byli wygnańcami z konieczności, część z nich żyła z własnej woli w Babilonie (ważne centrum judaizmu). Aleksandria była ważnym portem Morza Śródziemnego, z niej wiodła droga do świata greckiego i rzymskiego, także do Azji Mniejszej. Stolica Saleucydów, Antiochia, była następna rangą po Aleksandrii (wschodnia część Morza Śródziemnego, droga do Syrii). Cechą charakterystyczną diaspory był ścisły kontakt między komórkami organizacyjnymi (mimo dalekich odległości). Centrum tej rozległej sieci była Jerozolima. Wszędzie powstawały synagogi, urzędy archonta (kwestie prawne i administracyjne) i archisynagogosa (urzędnik, który przewodniczył czynnościom kultowym). W III wieku przełożono a Aleksandrii Biblię hebrajską na język grecki. Wersja ta zwana Septuagintą (LXX), była Biblią Żydów diaspory. Był to proces ważny nie tylko dla judaizmu, lecz i dla chrześcijaństwa. Septuaginta bowiem stała się Biblią wczesnego Kościoła.